Bài 15: Sự phát triển của từ vựng

I. Kiến thức cần nhớ

- Cùng với sự phát triển của xã hội, từ vựng của ngôn ngữ cũng không ngừng phát triển. Một trong những cách phát triển từ vựng tiếng Việt là phát triển nghĩa của từ trên cơ sở nghĩa gốc của chúng.

- Có hai phương thức chủ yếu phát triển nghĩa của từ ngữ: phương thức ẩn dụ và phương thức hoán dụ.

II. Soạn bài

Bài 1.

- Từ kinh tế trong bài thơ “Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác” của Phan Bội Châu là hình thức nói tắt của kinh bang tế thế, có nghĩa là trị nước cứu đời.

- Ngày nay, kinh tế có thể hiểu là hoạt động của con người trong sản xuất, phân phối, sử dụng của cải vật chất.

→ Nghĩa của từ ngữ có sự thay đổi theo thời gian.

Bài 2.

a. Xuân: mùa đầu tiên trong năm, trước mùa hạ. (nghĩa gốc)

b. Xuân: lúc trẻ trung, thời tuổi trẻ. (nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ)

c. Tay: bộ phận cơ thể người từ vai đến các ngón, dùng để cầm ngắm, lao động. (nghĩa gốc)

d. Tay: người chuyên hoạt động hay giỏi về một nghề nào đó. (nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ)

II. Luyện tập

Bài 1. Từ “chân” được dùng với:

a. Nghĩa gốc.

b. Nghĩa chuyển (phương thức hoán dụ)

c. Nghĩa chuyển (phương thức ẩn dụ)

d. Nghĩa chuyển (phương thức ẩn dụ)

Bài 2.

- Cách dùng của từ “trà” trong: trà ati sô, trà hà thủ ô, trà sâm,… là cách dùng với nghĩa chuyển.

- Trà trong những cách dùng trên có nghĩa là sản phẩm từ thực vật, được chế biến thành dạng khô, dùng để pha nước uống.

Bài 3. Những cách dùng: đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng,… để chỉ những dụng cụ đo đếm có hình thức, chức năng giống đồng hồ.

Bài 4.

a.

- Hội chứng có nghĩa gốc là tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh.

Ví dụ: Hội chứng viêm đường hô hấp rất phức tạp.

- Hội chứng có nghĩa chuyển là tập hợp nhiều hiện tượng, sự kiện biểu hiện một tình trạng, một vấn đề xã hội, cùng xuất hiện ở nhiều nơi.

Ví dụ: Lạm phát và thất nghiệp là hội chứng của tình trạng suy thoái kinh tế.

b.

- Ngân hàng có nghĩa gốc là tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lí các nghiệp vụ tiền tệ, tín dụng.

Ví dụ: Ngân hàng Thương mại Việt Nam, Ngân hàng Công thương Việt Nam,…

- Ngân hàng có nghĩa chuyển là kho lưu trữ dữ liệu.

Ví dụ: Ngân hàng đề thi, ngân hàng câu hỏi,…

c.

- Sốt có nghĩa gốc là tăng nhiệt độ cơ thể lên quá mức bình thường do bị bệnh.

Ví dụ: Anh ấy bị sốt cao quá.

- Sốt có nghĩa chuyển là trạng thái tăng đột ngột về nhu cầu, hàng hóa trở nên khan hiếm, giá cả tăng nhanh.

Ví dụ: Cơn sốt vàng đã giảm rất nhiều so với tuần trước.

d.

- Vua có nghĩa gốc là người đứng đầu nhà nước phong kiến.

Ví dụ: Vua Lí Thái Tổ đã quyết định dời đô từ Đại La về Thăng Long.

- Vua có nghĩa chuyển là người hay nhất, giỏi nhất trong một lĩnh vực nào đó như: kinh doanh, thể thao, nghệ thuật,…

Ví dụ: Vận động viên Nadal được mệnh danh là “Ông vua sân đất nện”.

Bài 5. Từ mặt trời trong câu thơ “Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ” được dùng với phương thức ẩn dụ, ví Bác Hồ như mặt trời. Đây là cách miêu tả đặc biệt của tác giả, không thể coi là phát triển từ vựng dựa trên cơ sở nghĩa gốc.